ضربه مغزی چیست؟
ضربه مغزی یکی از آسیب‌های جدی مغز است که در اثر ضربه ناگهانی یا تکان شدید سر ایجاد می‌شود. این وضعیت می‌تواند باعث تغییر موقت در عملکرد مغز، از دست دادن هوشیاری یا بروز علائم جسمی و شناختی شود. شدت ضربه مغزی از خفیف تا شدید متغیر است و در صورت عدم درمان به‌موقع ممکن است به عوارض خطرناک منجر شود.
- ضربه مستقیم به سر: برخورد سر با جسم سخت در اثر زمین‌خوردن، تصادف یا درگیری فیزیکی.
- تکان شدید مغز بدون برخورد مستقیم: در حوادثی مثل تصادف یا ورزش‌های پرتحرک که مغز داخل جمجمه جابجا می‌شود.
- ضربه ناشی از سقوط از ارتفاع: زمانی‌که فرد از ارتفاع سقوط می‌کند و سر یا گردن آسیب می‌بیند.
دلایل شایع ضربه مغزی شدن
ضربه مغزی می‌تواند برای هر فردی در هر سنی اتفاق بیفتد، اما برخی عوامل احتمال بروز آن را چند برابر می‌کنند. این آسیب معمولاً در اثر وارد شدن ضربه مستقیم یا غیرمستقیم به سر رخ می‌دهد و اگر شدت آن زیاد باشد، ممکن است به ساختارهای داخلی مغز نیز آسیب بزند. آشنایی با دلایل شایع، نقش مهمی در پیشگیری از بروز چنین اتفاقاتی دارد.
تصادفات رانندگی
برخورد خودرو، موتورسیکلت یا دوچرخه با جسم سخت از اصلی‌ترین دلایل ضربه مغزی در بزرگسالان است. در این شرایط، سر به‌طور ناگهانی به جلو یا عقب پرت می‌شود و مغز درون جمجمه حرکت می‌کند. بستن کمربند ایمنی و استفاده از کلاه ایمنی، نقش مؤثری در پیشگیری از این نوع آسیب دارد.
ورزش‌های برخوردی
ورزش‌هایی مانند فوتبال، بوکس، راگبی و بسکتبال به‌دلیل برخورد مستقیم بازیکنان با یکدیگر یا با زمین، ریسک بالایی برای بروز ضربه مغزی دارند. استفاده از محافظ سر و رعایت اصول ایمنی در تمرین و مسابقه از راه‌های مؤثر برای جلوگیری از این آسیب است.
سقوط از ارتفاع یا پله
افتادن از تخت، نردبان، پله یا حتی در زمین‌های لغزنده می‌تواند باعث ضربه مغزی شود، به‌ویژه در کودکان و سالمندان. در این گروه‌ها، ضعف تعادل و واکنش‌های کندتر احتمال آسیب را بیشتر می‌کند، بنابراین ایمن‌سازی محیط خانه اهمیت زیادی دارد.
درگیری‌های فیزیکی
ضربه مستقیم ناشی از نزاع‌های خیابانی یا خشونت خانگی می‌تواند باعث کوفتگی یا تکان شدید مغز شود. این نوع آسیب‌ها معمولاً با علائم ظاهری همراه نیستند و ممکن است چند ساعت بعد از حادثه علائم ضربه مغزی ظاهر شوند.
سوانح شغلی
کار در محیط‌های پرخطر مانند ساختمان‌سازی، حمل‌ونقل سنگین، یا کارگاه‌های صنعتی، خطر سقوط یا برخورد اجسام با سر را افزایش می‌دهد. استفاده از کلاه ایمنی و رعایت نکات ایمنی کار از مهم‌ترین راه‌های پیشگیری از ضربه مغزی در این محیط‌هاست.
علائم و نشانه‌های ضربه مغزی در کودکان و بزرگسالان چیست؟
علائم ضربه مغزی در کودکان و بزرگسالان می‌تواند متفاوت باشد، زیرا ساختار مغز و نحوه واکنش بدن به آسیب در هر گروه سنی فرق دارد. درک این تفاوت‌ها به تشخیص سریع‌تر و درمان مؤثرتر کمک می‌کند. دانستن این‌که بعد از ضربه به سر چه علائمی خطرناک است؟ به خانواده‌ها و مراقبان کمک می‌کند تا در صورت مشاهده نشانه‌های هشداردهنده، سریع‌تر برای بررسی و درمان به پزشک مراجعه کنند. در ادامه، علائم هر گروه به‌طور جداگانه بررسی شده است.
علائم ضربه مغزی در کودکان
کودکان معمولاً نمی‌توانند به‌خوبی احساسات یا درد خود را بیان کنند، بنابراین والدین باید با دقت رفتار و واکنش‌های فرزندشان را زیر نظر بگیرند.
- گریه یا بی‌قراری غیرعادی: کودک بدون دلیل مشخص بی‌قرار است یا آرام نمی‌شود، حتی بعد از گذشت زمان.
- خواب‌آلودگی بیش از حد یا مشکل در بیدار شدن: یکی از نشانه‌های مهم آسیب مغزی در کودکان است که نیاز به بررسی فوری دارد.
- استفراغ‌های مکرر: نشانه‌ای از تحریک مغز پس از ضربه است و در صورت تکرار باید فوراً به پزشک مراجعه شود.
- از دست دادن تعادل یا افتادن مکرر: کودک هنگام راه رفتن تعادل خود را از دست می‌دهد یا حرکاتش کند و نامنظم می‌شود.
- بی‌علاقگی به بازی یا غذا: کاهش ناگهانی در اشتها یا تمایل به فعالیت‌های روزمره می‌تواند از علائم ضربه مغزی باشد.
علائم ضربه مغزی در بزرگسالان
در بزرگسالان، شدت و نوع فعالیت‌های روزمره می‌تواند بر بروز علائم تأثیر بگذارد. بسیاری از افراد پس از حادثه دچار علائم عصبی و شناختی می‌شوند که باید جدی گرفته شوند.
- سردرد و احساس گیجی: شایع‌ترین علامت در بزرگسالان است و معمولاً با اختلال تمرکز و حافظه همراه می‌شود.
- اختلال در بینایی یا شنوایی: ممکن است فرد دچار تاری دید، دوبینی یا صدای زنگ در گوش‌ها شود.
- تهوع یا سرگیجه: علامتی که معمولاً در ساعات اولیه پس از ضربه بروز می‌کند و در صورت تداوم نیاز به بررسی دارد.
- تغییرات خلقی و رفتاری: بروز عصبانیت، اضطراب یا رفتارهای غیرعادی پس از ضربه از نشانه‌های اختلال عملکرد مغز است.
- از دست دادن هوشیاری یا خواب‌آلودگی شدید: اگر پس از ضربه حتی برای چند ثانیه بیهوشی رخ دهد، نشانه آسیب جدی‌تر مغزی است.
درجه‌بندی ضربه مغزی
ضربه مغزی بسته به شدت آسیب، مدت زمان بیهوشی و میزان اختلال حافظه به سه درجه مختلف تقسیم می‌شود. این تقسیم‌بندی به پزشکان کمک می‌کند تا نوع درمان و میزان مراقبت لازم را مشخص کنند. در ادامه، هر درجه به‌صورت دقیق توضیح داده شده است:
ضربه مغزی درجه ۱ (خفیف)
در این حالت، بیمار دچار گیجی یا فراموشی کوتاه‌مدت می‌شود که معمولاً کمتر از ۳۰ دقیقه طول می‌کشد. در این نوع آسیب، بیهوشی اتفاق نمی‌افتد و بیشتر علائم با استراحت و پایش علائم برطرف می‌شوند.
ضربه مغزی درجه ۲ (متوسط)
فرد ممکن است بین ۵ تا ۱۰ دقیقه بیهوش شود و دچار فراموشی یا نسیان به مدت ۳۰ دقیقه تا ۲۴ ساعت گردد. در این مرحله معمولاً نیاز به ارزیابی پزشکی دقیق‌تر، تصویربرداری مغزی و چند روز استراحت کامل وجود دارد.
ضربه مغزی درجه ۳ (شدید)
در این نوع، بیمار بیش از ۵ دقیقه بیهوش می‌ماند و دچار اختلال حافظه طولانی‌تر از ۲۴ ساعت می‌شود. این وضعیت بسیار خطرناک است و نیاز به بستری فوری، بررسی‌های تصویربرداری پیشرفته و مراقبت ویژه در بیمارستان دارد.
بیشتر بخوانید : بعد از ضربه به گردن چه کار کنیم؟
ضربه به سر تا چند ساعت خطرناک است؟
زمانی که فرد دچار ضربه به سر می‌شود، بازه‌ی زمانی ۲۴ ساعت نخست، بحرانی‌ترین مرحله برای بروز عوارض است. در این مدت ممکن است علائم اولیه مانند سردرد، تهوع یا خواب‌آلودگی ظاهر شوند و نشان‌دهنده خونریزی یا ورم داخلی مغز باشند. حتی اگر فرد در ابتدا حال عمومی خوبی داشته باشد، امکان بروز علائم تأخیری وجود دارد. بنابراین باید تا ۲۴ ساعت پس از حادثه، وضعیت بیمار از نظر هوشیاری، گفتار، بینایی و تعادل تحت نظر باشد و در صورت هرگونه تغییر، مراجعه فوری به پزشک انجام شود.
ضربه به کدام قسمت سر خطرناک است
شدت خطر آسیب مغزی بسته به محل ضربه متفاوت است. ضربه به پشت سر (ناحیه پس‌سری) معمولاً خطرناک‌تر است، چون این بخش در مجاورت مخچه و مراکز کنترل تعادل قرار دارد و ممکن است منجر به سرگیجه شدید یا بی‌تعادلی شود. ضربه به ناحیه گیجگاهی نیز می‌تواند بسیار جدی باشد، زیرا استخوان‌های این ناحیه نازک‌تر هستند و احتمال خونریزی مغزی یا پارگی رگ‌های داخلی در آن بالاست. در مقابل، ضربه به جلوی سر (پیشانی) اغلب باعث کوفتگی بافت نرم یا ورم می‌شود، اما در موارد شدید ممکن است منجر به اختلال در تمرکز یا رفتار شود. در هر نوع ضربه، مهم‌ترین اقدام بررسی علائم حیاتی و مراجعه فوری به پزشک است.
بعد از ضربه به سر چه علائمی خطرناک است
همه‌ی ضربات به سر نیاز به مراقبت ویژه ندارند، اما برخی علائم هشدار می‌دهند که مغز دچار آسیب جدی شده است. سردرد شدید یا مداوم که با گذشت زمان بدتر می‌شود، یکی از مهم‌ترین نشانه‌های خطر است. تهوع یا استفراغ مکرر، تاری دید یا دوبینی و بی‌تعادلی در راه رفتن از دیگر علائم هشداردهنده هستند. همچنین اگر فرد دچار از دست دادن هوشیاری، گیجی، خواب‌آلودگی غیرعادی، بی‌حسی در اندام‌ها یا ترشح مایع از بینی و گوش شود، باید فوراً به اورژانس مراجعه کند. این نشانه‌ها ممکن است حاکی از خونریزی داخلی یا ضربه مغزی شدید باشند که در صورت تأخیر در درمان، جان بیمار را تهدید می‌کنند.
ضربه مغزی در تصادف
ضربه مغزی یکی از شایع‌ترین و خطرناک‌ترین پیامدهای تصادفات رانندگی است. حتی در شرایطی که فرد بلافاصله پس از حادثه هوشیار به‌نظر می‌رسد، ممکن است مغز او در اثر ضربه دچار لرزش، کشیدگی یا فشردگی شده باشد. این آسیب می‌تواند عملکرد طبیعی مغز را مختل کند و علائم آن گاهی تا چند ساعت یا حتی چند روز بعد ظاهر شود. بسیاری از افراد نمی‌دانند ضربه به سر تا چند ساعت خطرناک است؟ اما واقعیت این است که ۲۴ ساعت نخست پس از تصادف حیاتی‌ترین زمان برای بروز عوارض جدی مانند خونریزی یا ورم مغزی است؛ به همین دلیل هرگونه ضربه به سر در تصادف باید جدی گرفته شود.
علائم احتمالی ضربه مغزی پس از تصادف
شناخت علائم اولیه می‌تواند از پیشرفت آسیب جلوگیری کند. در صورت مشاهده هرکدام از موارد زیر، مراجعه فوری به پزشک الزامی است:
- سردرد شدید یا مداوم: درد پیوسته در ناحیه سر که با مسکن‌های معمولی بهبود نمی‌یابد و ممکن است همراه با احساس فشار در جمجمه باشد.
- گیجی یا فراموشی لحظه‌ای: اختلال در حافظه کوتاه‌مدت، سردرگمی در تشخیص مکان یا زمان، و واکنش کند به پرسش‌ها از نشانه‌های آسیب مغزی است.
- حالت تهوع یا استفراغ: بروز مکرر این علائم به‌خصوص در ساعات اولیه، نشانه افزایش فشار داخل جمجمه و نیازمند بررسی فوری پزشکی است.
- خواب‌آلودگی غیرعادی یا از دست دادن هوشیاری: کاهش سطح هوشیاری یا تمایل بیش‌ازحد به خواب، ممکن است نشانه خونریزی یا تورم مغز باشد.
- اختلال در بینایی یا شنوایی: تاری دید، دوبینی یا شنیدن صدای زنگ در گوش‌ها پس از تصادف، از علائم معمول ضربه مغزی است.
- ناتوانی در تمرکز یا صحبت کردن: اختلال در بیان کلمات، لکنت یا کاهش تمرکز، می‌تواند نشانه آسیب به نواحی شناختی مغز باشد.
چرا ضربه مغزی در تصادف نگران‌کننده است؟
در تصادفات، نیروی ناگهانی باعث حرکت شدید مغز درون جمجمه می‌شود. در این حالت، رگ‌های خونی یا بافت‌های عصبی ممکن است آسیب ببینند. برخی از این آسیب‌ها مانند خونریزی داخلی، ورم مغزی یا پارگی ریزعروق، در لحظه قابل تشخیص نیستند اما می‌توانند در ساعات بعدی جان فرد را تهدید کنند. به همین دلیل، بررسی تخصصی توسط پزشک حتی در تصادف‌های ظاهراً خفیف بسیار حیاتی است.
اقدامات ضروری پس از تصادف
رعایت نکات اولیه می‌تواند از بروز آسیب‌های جدی‌تر جلوگیری کند و شانس بهبودی بیمار را افزایش دهد:
- فرد را بی‌حرکت نگه دارید: تا رسیدن نیروهای امدادی، از جابه‌جایی سر یا گردن فرد جلوگیری کنید تا احتمال آسیب نخاعی کاهش یابد.
- تماس فوری با اورژانس: اگر علائمی مانند بیهوشی، تهوع، یا خونریزی از گوش و بینی مشاهده شد، فوراً با اورژانس تماس بگیرید.
- مراجعه پزشکی حتی بدون علامت: در بسیاری از موارد، ضربه مغزی بدون نشانه ظاهری است؛ بنابراین انجام سی‌تی‌اسکن یا ام‌آر‌آی برای اطمینان از سلامت مغز ضروری است.
- استراحت و پایش علائم: فرد باید تا چند روز پس از حادثه تحت نظر باشد و در صورت بروز هرگونه تغییر در رفتار یا گفتار، سریعاً به پزشک مراجعه کند.
تشخیص ضربه مغزی
-
برخی پزشکان بر این باوراند که بسیاری از مردم اطلاعات کافی در مورد ضربه مغزی ندارند. با توجه به منابع متعدد، اکثر مردم در صورت بروز آنی علائم می‌توانند ضربه مغزی را تشخیص دهند؛ یعنی اگر فرد پس از وارد شدن ضربه به سر یا تکان خوردن شدید سر دچار سرگیجه، گیجی یا لرزش بشود، اطرافیان ضربه مغزی را به درستی تشخیص می‌دهند.
تعیین شدت ضربه مغزی به این دلیل دشوارتر است که نشانه‌ها و علائم پس از مدتی آشکار می‌شود.
پزشک در مورد جزییات حادثه، وارد شدن ضربه به سر یا چگونگی تصادف، از بیمار و همچنین در صورت لزوم از همراهان وی سوال می‌کند. معاینه عصب‌شناختی نیز به منظور بررسی موارد زیر انجام می‌شود:
- تعادل
- تمرکز
- هماهنگی
- شنوایی
- حافظه
- واکنش نشان دادن
- بینایی
چنانچه بیمار بالای 65 سال سن داشته باشد، از ارتفاع بلندتر از 3 پا افتاده باشد، قربانی تصادف رانندگی باشد، مواد مخدر یا الکل مصرف کرده باشد، اتفاقات 30 دقیقه یا بیشتر بعد از تصادف را به یاد نیاورد، مشکلی در حافظه کوتاه مدت به وجود آمده باشد، به طور مداوم استفراغ کند، حمله صرع داشته باشد، کبودی یا بریدگی و خراش روی سر یا گردن داشته باشد یا احتمال شکستگی جمجمه وجود داشته باشد، پزشک دستور انجام سی تی اسکن می‌دهد.
مقیاس کمای گلاسکو
پزشکان غالباً پیش از تصمیم‌گیری در مورد لزوم انجام سی تی اسکن از مقیاس کمای گلاسکو (GCS) استفاده می‌کنند. پزشکان و پرستاران به کمک این مقیاس شدت صدمه مغزی پس از آسیب دیدن سر را برآورد می‌کنند.
سی تی اسکن (مقطع نگاری رایانه‌ای): در این روش تصویربرداری پزشکی از پرتونگاری مقطعی یا توموگرافی استفاده می‌شود. فرایند تولید کردن تصویری دو بعدی از برش یا مقطع گرفته شده از شیء سه بعدی را توموگرافی گویند.
دستگاه دارای کاربرد ماشینی بزرگ به نام اسکنر CTG است که از اشعه ایکس استفاده می‌کند. پزشکان متفق‌القول‌اند که سی تی اسکن نسبت به ام آر آی (تصویربرداری رزونانس مغناطیسی) روش بهتری برای مشاهده خونریزی مغزی ناشی از ضربه دیدن مغز است.
ضربه مغزی در کودکان و بزرگسالان چگونه درمان می‌شود؟
درمان ضربه مغزی بسته به شدت آسیب و وضعیت بیمار متفاوت است، اما هدف نهایی همیشه یکسان است: کاهش التهاب، جلوگیری از خونریزی یا ورم مغز، و بازگرداندن عملکرد طبیعی سیستم عصبی. درمان به‌موقع می‌تواند از عوارض جبران‌ناپذیر جلوگیری کند. در مراحل اولیه، اقدامات اورژانسی اهمیت ویژه‌ای دارند تا از بدتر شدن وضعیت بیمار جلوگیری شود. در مراحل بعدی، مراقبت‌های دارویی، فیزیوتراپی، و توانبخشی تحت نظر پزشک انجام می‌شوند تا روند ترمیم مغز به‌صورت ایمن پیش برود. در ادامه، مراحل درمان در کودکان و بزرگسالان به‌صورت دقیق توضیح داده شده است:
اقدامات اورژانسی اولیه
در صورت وقوع ضربه مغزی، اولین گام حفظ راه هوایی و بررسی تنفس بیمار است. باید از حرکت دادن بی‌مورد گردن یا سر خودداری شود، زیرا ممکن است همراه با آسیب مغزی، ستون فقرات نیز درگیر شده باشد. تماس فوری با اورژانس و انتقال بیمار به مرکز درمانی برای ارزیابی دقیق حیاتی است.
استراحت و پایش علائم
پس از تشخیص اولیه، بیمار باید چند روز در محیطی آرام استراحت کند و از فعالیت‌های جسمی و ذهنی شدید پرهیز نماید. در این مدت، علائمی مانند سردرد، تهوع، تاری دید یا خواب‌آلودگی باید توسط خانواده یا پزشک زیر نظر گرفته شود تا در صورت بدتر شدن، اقدامات فوری انجام گیرد.
دارودرمانی
پزشک ممکن است برای کنترل درد، تورم و التهاب مغز از داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی یا مسکن‌های خفیف استفاده کند. در صورت بروز تهوع یا بی‌قراری، داروهای ضدتهوع و آرام‌بخش با دوز دقیق تجویز می‌شوند. مصرف خودسرانه داروها در این مرحله خطرناک است و می‌تواند روند درمان را مختل کند.
فیزیوتراپی و توانبخشی
پس از کاهش علائم حاد، مرحله توانبخشی ضربه مغزی آغاز می‌شود که شامل تمرینات تعادلی، هماهنگی عضلات و تمرین‌های شناختی برای بازگرداندن تمرکز و حافظه است. فیزیوتراپیست با طراحی برنامه اختصاصی، به بیمار کمک می‌کند تا به تدریج توان حرکتی و شناختی خود را بازیابد.
نظارت پزشکی منظم
بیماران باید در طول دوره درمان به‌صورت منظم تحت نظر پزشک متخصص مغز و اعصاب یا طب فیزیکی باشند. پزشک ممکن است از تصویربرداری‌های پیگیری مانند MRI یا CT برای بررسی وضعیت بهبودی مغز استفاده کند. پایش منظم فشار خون، خواب و عملکرد ذهنی نیز از الزامات درمان است.
پرهیز از فعالیت‌های پرخطر
تا زمان بهبودی کامل، بیمار باید از انجام ورزش‌های سنگین، کارهای فیزیکی شدید و رانندگی خودداری کند. در کودکان، بازگشت به مدرسه یا فعالیت‌های ورزشی باید با تأیید پزشک انجام شود. بی‌توجهی به این توصیه‌ها می‌تواند خطر ضربه مغزی مجدد را افزایش دهد و آسیب‌های دائمی به مغز وارد کند.
نتیجه‌گیری
در بسیاری از موارد، ضربه مغزی خفیف با استراحت و مراقبت قابل درمان است، اما نادیده گرفتن علائم خطرناک می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشد. اگر پس از ضربه به سر، هرگونه تغییر در هوشیاری، بینایی یا رفتار مشاهده کردید، مراجعه فوری به پزشک متخصص طب فیزیکی یا نورولوژی ضروری است. تشخیص زودهنگام می‌تواند جان فرد را نجات دهد.
یک بار به خاطر تصادف، ضربه‌ای به سرم خورده بود و چند ساعت بعد علائم مثل سرگیجه و سردرد شروع شد. خیلی سریع رفتم پیش دکتر یزدانی و با درمان‌های فیزیوتراپی و استراحت، وضعیت بهتر شد.
علائم ضربه مغزی ممکنه چند ساعت طول بکشه تا خودش رو نشون بده. در صورت مشاهده هر علامتی، حتماً برای بررسی و درمان سریع به پزشک مراجعه کنید.